Ano ang Kabihasnan?

-Isang masulong na yugto ng kaunlaran ng isang lipunan
-Nagmula sa salitang “civis” o “civitas” (lungsod)
-Mataas na lebel ng pamumuhay
-Maunlad ng pamumuhay

MGA SALIK NG PAGKAKAROON NG KABIHASNAN:
-Organisadong pamahalaan
-Sining/panitikang
-Relihiyon/pagsamba
-Kalakalan
-Teknolohiya
-Edukasyon (agham at matematika)
-Ekonomiya
-Istraktura
-Antas o uri ng tao sa lipunan

Ang Mga Sinaunang Kabihasnan sa Mesopotamia

Mesopotamia
-Matatagpuan ito sa rehiyon ng Fertile Crescent na matatagpuan sa Kanlurang Asya.
-Ang salitang Mesopotamia ay nagmula sa mga salitang Greek na meso na ang ibig sabihin ay “pagitan” at potamos o “ilog”.
-Nagmula sa salitang Griyego na ang kahulugan ay "lupain sa pagitan ng dalawang ilog"
-Sa Hilaga nito ay Kabundukang Taurus.
-Sa Silangan nito ay ang Kabundukang Zagros.
-Ang hangganan ng Mesopotamia sa Timog ay ang Disyerto ng Arabia at sa Timog-Silangan ay ang Golpo ng Persia.
-Ang mga magsasaka na naninirahan dito ay nagsanib pwersa upang bumuo ng mga lungsod-estado tulad ng Uruk, Kush, Lagash, Umma at Ur.
- Sa Mesopotamia nahubog ang apat na kabihasnan: Ang Sumer, Babylonia, Akkad at mga Assyria.


Sumeryano
-Ang unang pamahalaan na matatagpuan sa Mesopotamia.
-Pinamumunuan ng mga pari na naninirahan sa templo na tinatawag na Ziggurat.
-Ang lipunan sg Sumer ay napangkat sa apat.
  -Ang unang pangkat o iyong nasa taas ay kinabibilangan ng mga pari at hari.
  -Ang ikalawang pangkat naman ay binubuo ng mayayamang mangangakal.
  -Ang ikatlong pangkat ay ang pinakarami at binubuo ito ng mga magsasaka at artisano.
  -Ang ikaapat at pimakamababang antas ng lipunang Sumeryano ay binubuo ng mga alipin.
-Mula 3000 hanggang 2500 BCE , napasailalim sa pamumuno ng mga hari angmga lungsod-estado ng Sumer.
-Ang unang nakabuong sistema ng pagsulat na tinatawag na cuneiform. Sinusulat ng tabletang putik ang cuneiform gamit ang isang stylus.
-Sa larangan ng Matematika, may isang sistema ng pamilang na nakabase sa bilang na 60.
-Sa arkitektura, ang pagbuo ng mga gusali ay namana na din ng mga Sumeryano katulad sa paggawa ng ziggurat, arko, at column.
-Sa larangan ng transportasyon, nilikha ng nila ang gulong at layag.
-Ang maituturing na may politiestikong pananampalataya. Ito ay dahil pinaniniwalaan nilang pinamamahalaan ng mahigit 3000 diyos ang iba't ibang aspekto ng kanilang buhay.
-Ito ang halimbawa ng mga diyos nila
  -Enlil- ang pinakamakapangyarihan nilang diyos. Diyos ng ulap at hangin.
  -Shamash- diyos ng araw na nagbibigay ng kaliwanagan.
  -Inanna- ang diyosa ng pag-ibig at digmaan.
  -Udug- Ang pinakamaba na antas ng mga diyos na pinaniwalaan nilang tagapaghatid ng sakit, kamalasan at gulo.

Akkadian
-Dulot ng madalas ng pakikidigma ng mga lungsod-estado ng Sumer sa isa't isa, humina ang kakayahan nilang pangalagaan ang kanilang territoryo. Dahil, unti-unting nasakop ng Sumer ang kahariang Akkad.
-Pinamumunuan ni Sargon the Great.
-Sa ilalim ng pamamahala ni Haring Sargon, lumawak ang sakop ng Akkad at kinikilala bilang unang imperyo.
-Nagtagal ang imperyo ng mahigit 200 taon at pagkatapos ay nagkawatak-watak muli ang nasakop na bayan.


Babylonian
-Sa pagsapit ng 2000 BCE, isang panibagong  pangkat ng mga mananakop ang naghari sa Mesopotamia. Sila ang Amorites na nagtatag ng kabisera sa Babylon.
-Ang babylon ay nangangahulugang pintuan sa langit.
-Sa pagitan ng taong 1792 hanggang 1750 BCE, nakamit ng imperyong Babylonian ang rurok ng kapangyarihan sa ilalim ng pamumuno ni Hammurabi. Makalipas ang dalawang siglo, nabuwag ang imperyo dahil sa pananalakay ng mga mananakop ng pastoralistang nomadiko.
-Sa larangan din ng Matematika, Nag-iwan sila ng clay tablet na may tala ng kanilang kasagutan sa mga komputasyon patungkol sa multiplication at division.
-Maituturing naman na pinakamahalagang ambag ng Babylonian sa sangkatauhan ay ang kodigo ni Hammurabi.
  -Ang kodigo ng Hammurabi  ay isa itong kalipunan ng mga batas na ang layunin ay pag-isahin ang lahat ng mga batas mula sa iba't ibang bahagi ng imperyo.
  -Binubuo ng 282 batas na sumasaklaw sa lahat ng bahagi ng lipunan.


Assyrian
-Mula naman 850 hanggang 650 BCE, sinakop ng mga Assyrian ang mga lupain sa Mesopotamia, Egypt at Anatolia.
-Isinaayos nila ang kanilang nasasakupan sa isang imperyo. Ang mga lupaing malapit sa Assyria ay gunawang lalawigan at angmga kaharian na kaalyado ng imperyo ay pinangalagaanng hukbong Assyrian laban sa mga kaaway at mananalakay.
-Hindi nagtagal ang imperyo ng mga Assyrian dahil nag-alsa ang kanilang mga nasasakupang mamamayan dulot na rin ng kanilang kalupitan.
-At sa pagsapit ng 612 BCE, tuluyan nang nagwakas ang imperyo ng mga Assyrian nang talunin ito ng pwersa ng mga Chaldean at ibang kaanib ng kaharian.


Chaldean
-Sa pagkatalo ngmga Assyrian, itinatag ang mga Chaldean ang kanilang kabisera sa matandang lungsod ng Babylon. Muling naging sentro ng bagong imperyo ang lungsod ng Babylon makalipas ang 1000 taon nang una itong maging kabisera sa pamumuno ni Hammurabi.
-Naging tanyag na hari ng mga Nebuchadnezzar. Ito ay pinagawa niyang Hanging Gardens na itinuturing na isa sa Seven Wonders of Ancient World. Ito ay isang bai-baitang na hardin na alay para sa kaniyang asawa na si Reyna Amytis.
-Pagsapit ng taong 586 BCE, nasakop ng mga Persyano ang kaharian ng Chaldean.
-Ginamit naman nila ang bronse bilang kasangkapan at armas.

Ang Mga Sinaunang Kabihasnan sa Egypt

Egypt
-Matatagpuan sa Kanluran ng Fertile Crescent, sumibol ang isang kabihasnan sa pampang ng Ilog Nile.
-Kumpara sa mga lungsod-estado na nabuo sa Mesopotamia, maagang naging isang kaharian  ang Egypt kung kaya nakaranas ito ng matatag at natatanging kultura.
-Ang Egypt ay napapalibutan ng disyerto.
-Matatagpuan ang silangang hangganan ng Egypt ang Disyerto ng Sinai.
-Sa Timog naman matatagpuan ang Disyerto ng Nubia.
-Sa Kanluran naman matatagpuan ang Disyerto ng Sahara.
-Sa gitna ng Egypt, dito dumadaloy ang Ilog Nile at sa magkabilang pampang ng ilog nagtayo ng pamayanan ng Ehipsiyo.
-Ang biyaya hatid ng Ilog Nile ay nagdala ng pag-unlad sa Egypt kaya inilarawan ng Griyegong historyador na si Herodotus na ang Egypt ay handog ng Nile.
-Sa simula, nahahati ang Egypt sa dalawang kaharian. Nabuklod lamang ang dalawang kaharian kahariang ito sailalim ng pamumuno ni Menes noong 3100 BCE.
-Itinatag ni Menes ang kabisera sa Memphis at itinaguyod ang unang dinastiya sa Egypt.
-Sa paglipas ng 2600 taon, nagkaroon ng 31 dinastiya na namuno sa kaharian. HInati ito ngmga historyador ang mga kaharian sa tatlo:
  -Ang Lumang Kaharian
  -Ang Gitnang Kaharian
  -Ang Bagong Kaharian



Lumang Kaharian
-Pinamumunuan ng mga paraon.
-Ang paraon ay itinuturing ding isang diyos ng mga tao kaya ganap ang kaniyang kapangyarihan sa buong Egypt.
-Tungkulin din niya ang pagsasaayos sa transportasyon, komunikasyon at at pakikipagkalakalan saibang bayan.
-Tinawag din itong "Panahon ng Piramide".
-Sa panahong ito, nagsimula na ang pagtatayo ng mga piramide para sa libingan ng mga paraon na hugis piramide.
-Ang unang piramide ay para kay Paraon Djoser na bai-baitang ang disenyo na matatagpuan sa Saqqara.
-Ang piramide ay isang patunay ng katatagan ng pamamahala at husay ng kanilang kabihasnan.
-Nagwakas lamang ito dulot ng pagkaka-ugnay ng mga suliranin tulad ng:
  -Kakulangan sa pagkain dahil sa tagtuyot
  -magastos na halaga ng pagtatayo ng piramide
  -agawan sa kapangyarihan ng mga maharlika
-At sa huli, nagkawatak-watak ang Egypt sa maliliit nakaharian.


Gitnang Kaharian
-Sa pamumuno ni Haring Mentuhotep II, muling napag-isa ang Egypt. Ito ang pagsisimula ng ng Gitnang Kaharian.
-Muling pinalakas ng paraon ang sentralisadong pamamahala gayundin ang kalakalan ng ibang mga lupain.
-Tinawag din itong "Panahon ng Maharlika"
-Sa panahong ito, nakipag-ugnayan ang mga Ehipsiyo sa Syria upang kumuha ng cypress, lapis lazuli at iba pa.
-Nakikipag-kalakalan din sila sa Nubia upang makukuha ang ebony at incenso.
-Kalaunan, sa Silangang bahagi ng Egypt aymay mga naitayong pamayanang Hyksos. Ang mga Hyksos ay mga migrante mula sa Palestine na may angking kaalaman sa paggamit ng mga chariot at pagpapanday ng bronse para gawing sandata. Hanggang unti-unting lumakas ang Hyksos atna daigpanito ang mga paraon.
-Nagdala ng kaunlaran at kaayusan ang Egypt ang Hyksos sa loob ng 160 taon.
-Napatalsik lamang ang Hyksos sa Egypt saisang pag-aalsa na pinamumunuan ni Ahmose I sa Thebes.


Bagong Kaharian:
-Nagsimula ang Bagong Kaharian sa paghahari ni ni Ahmose I.
-Binuo niya muli ang Egypt saissang kaharian sa ilalim ng kabisera ng Thebes.
-Tinawag itong"Panahon ng Imperyo"
-Kabilang sa mga natatanging paraon ng Bagong Kaharian ay si Reyna Hatsepshut na unang babaeng paraon na nagdala ng katahimikan at kanluran sa Egypt sa loob ng 19 na taon.
-Pinalaki naman ni Thutmose III ang territoryo ng Egypt nang sakupin ng hukbong Ehipsiyo ang mga lupain hanggang Ilog Euphrates sa silangan at hanggang Nubia sa katimugan.
-Nang maging paraon si Rameses II, ipinatayo niya ang:
  -lungsod ng Pi-Ramesses
  -Abu Simbel
  -Templo ng Ramesseum
-Nakipagdigma rin siya sa mga Hitito ng Syria at kalaunan ay nakipagkasundo sa kanila.


Katangian ng Kabihasnan:
 -Relihiyon:
-Meron silang 2000 diyos. Ilan sa kanilang diyos ay si:
  -Ra- diyos ng araw
  -Horus- diyos ng liwanag
  -Isis- diyosa ng mga ina at asawa.
-Naniniwala rin ang mga Ehipsiyo na jung mamamatay sila, dalawa la ang pinatutunguan nila, sa paraiso o sa mga mangangain ng kaluluwa.
-Nagpapatayo sila ng mga libingan na paglalagakan ng kanilang mga mummy o labi.

-Lipunan
-Maihahambing ng isang piramide ang anyo ng lipunan ng Egypt.
-Ito ang mga antas ng lipunan sa Egypt:
  -Ang unang bahagi ay ang paraon at ang kanyang pamilya.
  -Ang ikalwang bahagi ay ang opisyal ng pamahalaan at pinuno ng hukbo.
  -Ang ikatlong bahagi ay ang mga mangangakal atartisano.
  -Ang pinakamababang bahagi ay ang magsasaka at manggagawa na binubuo ng pinakamalaking bahagi sa populasyon ng Egypt.

-Pagsulat
-Ang pag-unlad ng sidtema ng pagsusulat ay susi sa paglago ng kabihasnan ng Egypt.
-Sa pamamagitan nito, naitala nila ang kanilang paniniwala, kasaysayan,at iba pang bahagi ng kanilang kultura.
-Meron silang paraan ng pagsusulat, tinawag ito na hieroglyphics.
-Nakaimbento din sila ng papel sa pagsusulat .na gawa sa papyrus reed, ang papyrus reeds ay isang halaman na ginagawa ng isang papyrus na papel.

-Agham at Teknolohiya
-Maraming imbensiyon ang nagawa ng Egypt, katulad ng:
  -sistema na nakasulat na numero
  -nakalumang paraan ng heometriya sa pagsukat ng kanilang lupain
  -isang kalendaryo na nakabase sabituin ng Sirius. (365 na araw, 12 buwan, 30 araw at nadagdag ng limang araw para sa mga espesyal na okasyon)
 -kilala sa larangan ng medisina.

Ang Sinaunang Kabihasnan sa India

India:
-Ang hilaga ng India ay ang Kabundukan ng Hindu Kush, Karakoran at Himalayas.
-Sa Silangan naman nito matatagpuan ang Disyerto ng Thar
-Sa Kanluran naman ay ang Bundokng Sulayman at Kirthar
-Noong 2500 BCE, naglatag naman ang mga taga-Indus ng mga lungsod na gawa sa laryo na tinatayang umabot sa mahigit 100 lungsod ang matatagpuan sapampang ng ilog.
-Ang katangi-tangi sa kabihasnan ng mga taga-Indus ay ang pagsasaayos ng kanilang lungsod. Nakalatag ang kanilang mga gusali saplanong grid system, kung saan nahahati ng mga kalsada ang buong lungsod at nagkaroonng mga bloke ng lupain ng pagtatayuan ng mga tahanan at ibang estruktura.
-Sa kanluran ng mga kabahayan ay ang citadel na tinayuan ng mga pampublikong gusali, malaking paliguan,at mga templo. Sa labas ng lungsod ay ang libingan at mga imbakan ng pagkain.


Panahong Vediko ng mga Aryano
-Nagmula sa Gitnang Asyang mga mananakop na Aryano na pumasok sa lambak ng Indus simula 1500 BCE.
-Ang tanging tala ng kanilang buhay ay mahahalaw sa Vedas.

-Antas ng mga Tao sa Lipunan:
-Ang mga Aryano ang napsimula ng sistemang kasta (caste system) na ang layunin ay ihiwalay ang mga Aryano sa mga nasakop nilang Drabidyano.
-Sa simula nahati lamang sa tatlo ang uri ng mga tao sa lipunang Aryano:
  -Ang mga Brahmin ay binubuo ng kaparian.
  -Ang mga Kshatriya ay binubuo ng pinuno at mandirigma..
  -Ang mga Vaishya ay binubuo ng mga mangangakal at magsasaka.
-Kalaunan, nabuo ang ikaapat na antas ng lipunan na tinawag na Shudra, kabilang sa pangkat na ito ang mga lahing hindi Aryano.
-Samantala, itinuturing namang hindi kabilang sa kasta ang mga dalit o tinatawag na mga untouchable. Kabilang dito ang mga mamamayan na walang malinis na trabaho, tulad ng:
  -pagiging matador
  -basurero
  -at sepultero


-Panitikan
-Sa larangan ng panitikan, dalawang dakilang epiko ang nagmula sa India
  -Ang Mahabharta ay nabuo ng 1000 hanggang 700 BCE. Naglalaman ito ng 90000 taludtod at itinuturing na pinakamahabang tula sa buong mundo. Inilahad ito sa digmaan na pinamumunuan ng limang magkakapatid na Pandavas na sina Dharmaputra, Bhima, Arjuna, Nakula at Sahadeva.
  -Ang Ramayana ay isang tula tulad ng Mahabharta, inilahad sa epikong ito ang buhay ni Haring Rama atng kaniyang asawa na si Sita.


Pananampalataya ng mga Aryano
-Tampok na pinaunlad ng mga Aryano ang pananampalatayang Hinduismo.
-Sinuri ng mga guro ang nilalaman ng mga Vedas at kanilang nabuo ang aklat na Upanishads.
-Ang Upanishads ay kalipunan ng diyalogo ng isang guro at mag-aaral.
-Batay sa sulatin, kailangan maunawaan ng tao ang kaugnayan ng:
  -Atman (ang kaniyang kaluluwa)
  -Brahman (ang kaluluwa ng mundo)
  -Moksha (ganap na pagkakaunawa sa ugnayan ng atman at brahman)
  -Samsara (siklo ng pagsilang, kamatayan at muling pagkabuhay)
-Sa paglaganap ng relihiyon ng mga Aryan at ng kanilang sistemang kasta, maraming tao ang tumutol sa patakaran. Dahil dito, dalawang relihiyon ang sumibol bilang pag-tutol sa Hinduismo. Ito ay Buddhismo at Janismo.


Buddhismo
-Si Siddharta Gautuma ang nagturo ng Buddhismo sa India. Kabilang siya pamilya na naghari sa Kapilavstu na matatagpuan kasalukuyan sa Nepal.
-Nalaman niya ang sanhi ng kahirapan sa mundo nung nagnilay siya sa puno ng Bo ng 49 na araw.
-Ang kaliwanaganni Buddha ay nakabatay sa "Apat na Dakilang Katotohanan"
 1. Ang buhay ay puno ng pagdurusa at kalungkutan.
 2. Ang dahilan ng pagdurusa ay ang paghahangad at pagnanasa ng taosa mga materyal na bagay.
 3. Ang pagwawaksi sa pagnanasa ay kailangan upang mawakasan ang pagdurusa.
 4. Ang pagkakamit ng nirvana ay sa pagtahak sa daan ng Eightfold Path o Middle Way.
-Ang nilalaman ng Eightfold Path ay:
 1. Wastong pananaw
 2. Wastong hangarin
 3. Wastong pananalita
 4. Wastong kasalanan
 5. Wastong pamumuhay
 6. Wastong pag-susumikap
 7. Wastong pag-iisip
 8. Wastong pag-mumuni-muni
-Sa pag-lipas ng panahon, nahati ang Buddhismo sa dalawang pangkat:

   -Theravada- naniniwala lamang sa makasaysayang Buddha (Gautuma) at sa ibang paniniwalang mga Buddha sa nakalipas.

                      -Lumaganap sa Sri Langka,Thailand, Burma, Cambodia at Laos.
  -Mahayana- naniniwala kay Gautama Buddha at Amithaba, at mga Mededcine Buddha.
                      -Lumaganap sa China, Tibet, Japan, Korea, Mongolia at Vietnam.


Jainismo
-Ayon sa mga nananalig ng Jainismo, lumitaw sa mundo ang magkakaibang panahon ang 24 na guro na nagturo samga tao upang mapalaya ang kanilang sarili sa karma.
-Tinawag sila na Jina na nangangahulugang "mananakop" at mga tirthankaras o"silang mga nakahanap ng landas sa kaligtasan"
-Si Vardhamana ay ika-24 na guro na itinuturing na tagapagtatag ng samahang Jainismo at itinanghal siyang Mahavira o "dakilang bayani".
-Ang tawag sa tagasunod ng Jainismo ay Ajainaor.
-Karamihan ng mga tagasunod ng Jainismo ay monghe na inaasahang susunod sa limang gabay ng pamumuhay.
  1. Ahimsa- pamumuhayngpayapa at pagwaksi sa kaharasan sa anumang may bagay.
  2. Satya- pagpapahalaga sa pagsasabing katotohanan.
  3. Asteya- pag-iwas sa pagnanakaw.
  4. Brahma-charya- pag-iwas sa aunumang gawain at pag-iisip namaka-mundo.
  5. Aparigraha- paglayo sa hangarin ng pagkakaroon ng kaligayahang materyal.


Imperyong Maurya
-Noong 321 BCE, kinilala bilang haring Magadha (sa hilagang India)si Chandragupta Maurya.
-Pagsapit ng 303 BCE, nasakopng imperyo ang kabuuan ng hilagang India.
-Upang maayos ang mapangasiwaan ang imperyo, bumuo si Chandragupta ng isang sentralisadong kawanihan na magpapatakbo sa pamahalaan.
-Hinati rin niya ang imperyo sa apat na lalawigan na pinamumunuan ng isang prinsipe.
-Noong 301 BCE, humalili sa trono ni Chadragupta ang kaniyang anak na si Bindusara.
-Pagsapit ng 269 BCE, ang anak ni Bindusara na si Asoka ang tinanghal na hari ng imperyong Maurya.
-Pinatuloy ni Asoka ang pagpapalwak ng territoryo, subalit nakipagdigma siya sa iba, matagumpay siya pero ang kapalit nito maraming sibilyan ang nasawi, kaya pinag-aralan ni Asoka ang Buddhismo para mai-waksi niya ang digmaan at karahasan.
-Simula nito, nagbago si Asoka at meron siyang mga bagong utos, tulad ng:
  -Isang malaking halagi kung saan nakaukit yung kautusan niya
  -Pagtatrato ng patas at malaya ang tao sa pagpili ng relihiyon
  -Isinaayos niya ang kalsada
  -May patubigan na sa gilid ng kalsada
-Sa pagpanaw ni Asoka noong 232 BCE, pawang mahihina ang mga sumunod na hari na humantong sa tuluyang pagkawatak-watak ng imperyo.


Imperyong Gupta
-Makalipas ng 500 taong kaguluhan at digmaan, mayroong muling lumitaw na mahusay na pinuno sa kaharian ng Gupta. At siya ay si Chandra Gupta na nagtatag ng imperyong Gupta noong 320 BCE.
-Ang sumunod sa hari ni Chandra Guptaay nakaranas ng mga tao ng katahimikan at pag-unlad ng kabuhayan.
-Sinasabing sa panahon ng Imperyong Gupta, nakaranas ang India ng isang ginintuang panahon sa matematika, agham at panitikan.
-Sa larangan ng matematika, ipinakilala ng mga paham ang konsepto ng pagbibilang mula una hanggang ikasiyam na bilang. Ang kaalamang ito ay hiniram ng mga Arabe at dinala sa Europe kung saan nakilalaito bilang Hindu-Arabic numerals.
-Sa astronomiya, malaki naman ang ambag ni Aryabhata sa pag-aaral patungkol sa eklipse at sa teoryang pag-inog ng mundo sa araw.
-Pagsapit ng huling bahagi ng ika-5 siglo CE, pawang mahihina ang sumunod na mga haring Gupta.
-Napayabaan ng hukbong sandatahan at depensa ng imperyo hanggang nasakop ito sa mga mananalakay ng Gitnang Asya. At sa huli, nagkawatak-watak ang imperyong Gupta sa maliliit na kaharian.

Ang Sinaunang Kabihasnan ng China

China
-Sa lambak sa pagitan ng mga ilog ng Huang Ho at Yangtze sumibol ang mga unang pamayanan sa China.
-Ang hangganan ng lambak sa hilaga ay ang Disyerto ng Gobi
-Sa silangan ay ang Karagatang Pasipiko.
-Ang mga kabundukan ng Tien Shan at Himalaya ay nasa Kanluran.
-At sa timog ay ang mga kagubatan ng Timog-Silangang Asya.

Ang Unang Dinastiya


Dinastiyang Hsia
-Pinag-isa nito ang pamayanan sa paligid ng Huang Ho.
-Ang unang hari nito ay si Yu, isang inhinyero at matematiko.
-Sa pamumuno ni Yu, nagsagawa ng proyekto ang mga Tsino para sa irigasyon na hahadlang sa mapinsalang pagbaha ng ilog.


Dinastiyang Shang
-Pumalit ito sa dinastiyang Hsia noong 1500 BCE.
-Ang tatlong pangunahing katangiang paghahari ang mga Shang ay ang
  -pag-uumpisa ng pag-sulat
  -kaalaman sa paggamit ng bronse
  -ang pag-aantas ng lipunan.
-May sistema ng pagsusulat ang dinastiyang Shang subalit itoay itinatala sa mga piraso ng kawayan kaya hindi nagtagal.
-Ang tanging ebidensiya ng kanilang sistema ng pagsulat ay mula sa oracle bones.to ay isang piraso ng buto ng pawikan na sinusulatan ng katanungan at binibigyang kasagutan ng isang shaman.
-Natutunan din ng mga Tsino ang paggamit ng bronse sa paglikha ng armasat kagamitang panrelihiyon.
-Hinati ng dalawa ang lipunan sa panahon ng dinastiyang Shang.
  -Ang unang pangkat ay ang mga maharlika at mandirigma na nabuhay sa mga palasyo at tinatamasa ang maranyang buhay.
  -Ang ikalwang pangkat ay ang malaking bahagi ng populasyon na binubuo ng mga magsasaka.



Dinastiyang Zhou
- Noong taong 1027 BCE, napatalsik ng mga Zhou ang dinastiyang Shang.
-BIlang pagtitibay ng kanilang pamamahala, ipinagpatuloy nila ang konsepto ng Tian Ming o "mandato ng langit" na ang hari ang kinikilalang kinatawan ng langit sa mundo.
-Ang siklo ng pagtatatag, pagbagsak, at pagpapalit ng dinastiya ayon sa mandato ay tinaguriang siklong dinastiko (dynastic cycle).
-Pagsapit ng 300 BCE, nagsimulang mawalan ng kontrol ang dinastiyang Zhou sa mga lalawigan at namayani at namayani ang malalakas na warlords.
-Ang malagim na panahong ito sa kasaysayan ng China ay tinaguriang "Panahon ng mga Nagdidigmaang Estado"


Dinastiyang Qin
-Ang nagtagumpay sa mga nagdidigmaang estado ay ang dinastiyang Qin na pumalit sa dinastiyang Zhou.
-Tinawag ng pinuno ng Qin ang kaniyang sarili na Shi Huangdi na nangangahulugang unang emperador.
-Sa layunin na mapapatag ang bagong dinastiya, inutos ni Shi Huangdi sa lahat ng maharlikang pamilya ng bawat estado sa buong China na manirahan sa kabisera ng imperyo na Xianyang.
-Hinati niy ang mga estado sa 36 na distrito na pinamumunuan ng mga tapat na opisyal ng Qin.
-Ipinag-utos ni Shi Huangdi na isunog yung mga isinulat ng mga guro ng Confucianismo at pagsalang sa kanila, ang tawag sa pamahalaang ito ay autocracy.
-Pinagtuunan din niya ng pansin ang mga kalaban nila na mga Xiongnu, sila ang mga barbaro galing sa Mongolia, sa pamamagitan ng padadagdag ng pader, Ang may haba na 1400 kilometro na nag-umpisa sa baybayin ng Huang He at nagwawakas sa Tibet.
-Tinularan ng mga sumunod na dinastiya ang pagtayo ng mga pader bilang depensa laban sa mga barbaro.
-Sa kasalukuyan, ang mga pader na ito ay kinilala bilang Great Wall Of China.
-Noong 202 BCE, tatlong taon matapos mamatay si Shi Huangdi, bumagsak ang dinastiya nang mag-alsa ang mga tao.
-Matapos nito ay napunta na ang "mandato ng langit" sa mga Han.

Mga Pilosopiyang Lumitaw sa Huling Dalawang Dinastiya
-Tatlong pilosopiya ang nabuo sa China sa mahaba nitong kasaysayan. Ito ay ang Confucianismo, Taoismo at Legalismo.


Confucianismo
-Si Confucius ay ipinanganak noong 551 BCE, sa panahon na ang dinastiyang Zhou ay unti-unting nawawasak dahil sa digmaan ng mga estado.
-Namuhay siya bilang isang iskolar at ayon sa kaniyang pag-aaral, dapat taglayin ng bawat isang  jen o ang kabutihan at pagmamahal sa kapuwa.
-Maipapakita ng jen sa pagsasaayos ng limang ugnayan sa kapuwa na dapat tuparin ng mga Tsino upang magkaroon ng kaayusan, kapayapaan, at mabuting pamamahla. Ang mga ito ay mga sumusunod:
  1. Ugnayan ng pinuno at mamayan
  2. Ugnayan ng ama at anak
  3. Ugnayan ng mag-asawa
  4. Ugnayan ng matandang kapatid sa nakakabata
  5. Ugnayan ng magkaibigan
-Naniwala rin si Conucius na ang edukasyon ay susi upang ang isang karaniwang taoay maging maginoo.
-Ayon pa kay Confucius, dapat ding taglayin ng isang maginoo ang mga sumusunod na apat na mabuting asal:
  1. Maging magalang sa pakikitungo sa iba.
  2. Maglingkod nang tapat sa pinuno
  3. Tugunan o higitan pa ang mga pangangailangan ng mga tao
  4. Maging makatarungan sa pakikitungo sa mga tao.


Taoismo
-Ang isa pang pilosopiya na sumibol sa China ay ang Taoismo. Itinuro ito ng pilosopong si Lao-Tzu na namuhay noon 6 BCE,
-Naniniwala si Lao-Tzu na ang pinakamahalagang gawain upang makamit ang kaayusan at kapayapaan ay ang pagpaubaya sanatural na takbo ng kalikasan.
-Ayon sa kanyang aklat na Tao Te Ching, mayroong puwersa ng kalikasan na namamahala sa lahat ng mga bagay sa mundo.Ito ay tinatawag na Tao o "landas"
-Bahagi ng paniniwala ng mga Taoist ang konsepto ng yin at yang na dalawang puwersa na nagpapakilos sa kalikasan.
 -Ang yin ay sumisimbolo sa lupa, dilim at kababaihan.
 -Ang yang ay sumisimbolo sa langit, liwanag at kalalakihan
-Kailangan tiyak na balanse ang dalwang puwersa para matiyakang kapayapann at kaayusan, kung may naganap na dgmaan, sakuna o kaguluhan,ito ay sanhi ng hindi balanseng ugnayan ang yin at yang.


Legalismo
-Sina Hanfeizi at Li Su ay dalawa sa mga nagsulongng pilosopiyang ito, ang malakas at mahusay na pamahalaan ang susi sa pagpapanatili ng kaayusan.

Iba Pang Kabihasnan Sa Asya

Hitito
-Nagmula sa mga damuhan ng Gitang Asya ang mga Hitito.
-Noong 1650 BCE, nabuo ang imperyong Hitito at itinatag nila bilang kabisera ang lungsod ng Hattusass.
-Sa loob ng 450 taon, naging makapangyarihan ang mga Hitito sa Kanlurang Asya.
-Dalawa ang susi sa tagumpay sa digmaan ng mga Hitito.
  -Ang una ay ang paggamit ng mabibilis na chariot
  -Ang ikalawa ay kanilang kaalaman sa pagpapanday ng bakal upang gawing pana, palaso, palakol at espada.


Pheniciano
-Ang mga Phoeniciano, kabilang sa pangkat ng lahing Semitiko, ay nananahan sa mauunlad na lungsod-estado samay baybayin ng dagat Medditeraneo.
-Mahuhusay silang manggagawa ng ng barko, manlalayag, at mangangakal na nagtatag ng mga estratehikong lungsod na may daungan tulad ng Sidon, Tyre, Beirut, at Byblos.
-Bagama't hindi naging isang imperyo ang mga unang lungsod ng mga Phoeniciano, nagpadala naman sila ng mga tao upang magtatag ng mga kolonya sa Italy, Africa at Spain.
-Iba't ibang produkto ang ikinakalakal ngmga Phoeniciano tulad ng bakal, garing, at purple dye na mula sa Murex snail.
-Nakikipagpalitan din sila ng mga alipin.
-Sa paglipas ng panahon, nagkaroon ng mga pagbabago sa paggamit ng alpabetong sinimulan ng mga Phoeniciano.


Persyano
-Nagmula ang makapangyarihang imperyo ng Persia sa malawak na talampas ng kasalukuyang Iran.
-Kabilang ang mga persyano sa lahing Indo-Aryano.
-Ang salitang Persia ay halaw sa katagang Persis, bansag ng mga Griyego sa lugar na iypn.
-Sa simula, sumailalim sa makapangyarihang imperyo ng Assyria ang Persia hanggang sa taong 612 BCE.
-Kalaunan, tinalo nila ang imperyo ng Assyria at lumaya mula sa pananakop nito.
-Sailalim ni Cyrus the Great, lumawak ang imperyo ng Persia mula sa lambak-ilog ng Indus hanggang sa baybayin ng Dagat Aegean.
-Sa taong 523 BCE, matgumpay na nalupig ng tagapagmana ni Cyrus na si Cambyses II ang mga kaharian ng Egypt at Libya sa Africa.
-Humalili naman si Darius bilang bagong hari at lalo pa itong lumawak ang kapangyarihan ng Persia noong 521 hanggang 485 BCE. Sinakop ng kanyang hukbo ang Thrace at Macedonia na bahagi sa Europe.
-Itinuturing na isa ang imperyong Persyano sa pinakamalaking imperyo noong panahongiyon sapagkat nagawa nilang napalawak ang kanilang territoryo na umabot ng tatlong kontinente:
  -Asya
  -Africa
  -Europe

Pamahalaan:
-Sa simula, naging mahirap para sa mga Persyano na pamahalaan ang napakalawak nilang imperyo.
-Bunsod nito, hinati nila sa 20 satrapy o lalawigan ang kanilang territoryo.
-Pinamumunuan ang bawat lalawigan ng isang satrap o gobernador na hinirang ng hari.
-Sa mahabang panahon,napanatili ngmga Persyano ang katatagan ngkanilang imperyo dahil sa mahusay na sistema ng kanilang komunikasyon.
-Nagpagawa sila ng isang Royal Road na may habang 24000 kilometro at ang hangganan ay mula Susa (bahagi ng Iran) patungong Sardis (bahagi ng Turkey). Matatagpuan sa kahabaan ng naturang daan ang mahigit sa 100 supply stations at himilan na tumutulong sa mga manlalakbay.
-Ang pangunahing wikang ginagamit ng mga Persyano ay Aramaic na ginagamitng mga eskriba sa lahat ng bahagi ng imperyo.

Relihiyon:
-Ang sinaunang relihiyon ng mga Persyano ay kahintulad ng mga Aryano ng India.
-Gayunpaman, noon 600 BCE, ipinahayag ng propetang si Zoroaster na may iisang diyoslamang. Ang diyos na ito ay tinatawag na niyang Ahura Mazda na pinagmumulan ng kaliwanagan at katotohanan.
-Dagdag pa niyana bukod kay Ahura Mazda, may espiritu ng kasamaan na kinikilala niya bilang si Ahriman.
-Naniniwala si Zoroaster na patuloy ang digmaan ng puwersa ni Ahura Mazda at ni Ahriman.
-Sa pamamagitan ng paglilingkod kay Ahura Mazda at sa pamumuhay nag tamalamang makaligtas ang mga tao.

Ang mga Kabihasnan sa Amerika

Amerika
-matatagpuan ang mga kontienente ng North at South America sa pagitan ng dalawang malalawak na karagatan, Ang Karagatang Pasipiko at Karagatang Atlantiko.
-Nagmistulang hadlang ang mga karagatang ito upang makipag-ugnayan ang mga kabihasnan sa America sa ibang kabihasnan sa Asya, Africa at Europe. Nagdulot ito ng pagkaroon nila ng namumukod-tanging kabihasnan.


Olmec
-Tinatawag na Olmec o mga taong goma (rubber people) ang mga pamayanan na naninirahan sa baybayin ng Golpo ng Mexico noong 1200 BCE.
-Sinasabi na ang kabihasnan ng mga Olmec ang base culture ng America dahil ang kanilang mga naimbento at nilikhang kasangkapan at kaalaman ay hiniram at ginamit ng mga sumunod na kabihasanan.
-Nakasentro sa trlihiyon ang buhay ng mga Olmec.
-Isa pang pag-sasamba ng mga Olmec sa kanilang diyos ay pamamagitan ng isang laro, isa itong seremonya na ang maglalaro at maglalaban ay dalawang pangkat ng isang ballcourt, tanging braso lamang at balakang ang maaring gamiting upang ipasok yung gomang bola sa stone ring. Ang mga matatalong manlalaro ay isasakripisyo sa kanilang diyos.
-Hangaang kasalukuyan, hindi pa natuklasan ang paraan ng pagbasa sa sistema ng pag-sulat ng mga Olmec.
-Tanhing sistema ng pagbibilang ang nauunawaan ng mga eksperto. Binubuo ito ng:
  -1- isang dot/tuldok
  -5- isang bar
  -at 0
-Ginamit nila ang sistema ng pagbibilang sa pag-tala ng mga eklipse at paggalaw ng mga planeta.
-Lumikha rin sila ng dalawang kalendaryo na gamit sa pang-araw-araw at sa panrelihiyong sermonya.


Teotihuacano 
-Matatagpuan sa lambak ng Mexico ang tinaguriang "Lupain ng mga Diyos"o Teotihuacan.
-Ang Teotihuacan ay kinikilala bilang unang lungsod sa America.
-Mula 100 CE, ang lugar na ito ay naging sentro ng mga magsasaka, artisano, arkitekto, at musikero.
-Sinasamba ng mga Teotihuacano ang diyos na si Quetzalcoatl o ang tinaguriang Feathered Serpent.
-Ayon sa kanilang paniniwala, si Quetzacoatl ang nagbigay ng tao sa kaalaman sa pagsasaka, pagsulat, paglikha ng kalendaryo at paggawa ng batas.
-Nagapi ng sumalakay na Chichimec ang Teotihuacano noong 700 CE at sinunog ang lungsod ng huli.
-Lumikas ang mga tao at ito ang nagsilbing katapusan ng makapangyarihang lungsod.



Mayan
-Nagsimulang sumibol ang kabihasnan ng mga Mayan mula sa mga pamayanang nagsasaka na nagtayo ng mga sentrong panrelihiyon para sa kanilang diyos.
-Mula rito, lumaki ang mga pamayanan at naging mga lungsodtulad ng Tikal, Copan, Uxmal, at Chicken Itza na matatagpuansa katimugang Mexico at sa Gitnang Amerika.
-Nahahati sa apat ang antas ng lipunan ng mga Mayan.
  -Ang pinakamataas na antas ng lipunan ang mga maharlika na namamahala sa mga mamamayan sa lungsod. Samantala, kaagapay din ng maharlika ang halach uinic (tunay na tao).
  -Ang ikalawang antas ay ang mga pari na pinangungunahan ng tinawag na Ah Kin Mai (The Highest One Of The Sun).
  -Ang ikatlong antas naman ang mga magsasaka.
  -Ang pinakamababang antas ng kanilang lipunan ay mga alipin.

Kabuhayan
-Pagsasaka ng mais ang pangunahing kabuhayan nila.
-Mayroon din silang industriya ng paghahabi ng tela, pagpapalayok, at pag-ukit ng jade, obsidian, kahoy, kabibe at bato.

Relihiyon
-Tulad ng mga naunang nabanggit na kabihasnan sa America, nakabatayrin ang buhay ng mga Mayan sa kanilang relihiyon.
-May pagkakataon din na nag-aalay sila ng tao sa mga cenote, isang malalim na balon, bilang sakripisyo sa kanilang mga diyos.
-Ang mga pari ang namumuno sa mga seremonya ng pag-aalay.
-Tinularan din ng mga Mayan ang seremonya ng mga Olmec na paglalaro ng bola bilang pagsamba sa kanilang diyos. Tinawag nila itong poc-ta-tok na nilalaro rin sa isang ballcourt. Kailangan ibuslo ng magkalabang pangkat ang isang bolang goma sa isang stone ring. Ang pangkat ng manlalaro na matatalo ay nagsisilbing alay ng kanilang mga diyos.

Katangian ng Kabihasnan sa Iba't Ibang Larangan
-Ang mga pari rin ang nanguna sa pagpaunlad ng matematika, astronomiya, at pagsasaayos ng mga kalendaryo.
-Dala ng impluwensiyang Olmec, gumamit din sila ng zero sa pag-bibilang.
-Sa pamamagitan ng pag-tala ng pagkilos ng araw at buwan, nakabuo ang mga pari ng isang kalendaryong banal na may 260 araw at isang kalendaryong solar na binubuo ng 20 buwan na may tig-8 araw.
-Ang mga Mayan ay nakalikha rin ng sistema ng pag-sulat. Binubuo ito ng 800 simbolong hieroglyph.
-Sa larangan ng arkitektura, nagtayo ng mga piramide ang mga Mayan na pinagdarausan ng mga seremonya ng pag-aalay sa kanilang mga diyos. Ito ay matataas na templo na nagsilbi ring monumento at musoleo ng kanilang mga pinuno. Isa sa mga natatanging templo ay ang Pyramid of The Jaguar na matatagpuan sa Tikal.


Aztec
-Nagmula sa hilagang Mexico ang mga nomadikong Aztec na kilala rin sa tawag na Mexica.
-Sa pag-sapit ng ika-15 siglo, ganap nang napasailalim sa imperyong Aztec ang kabuuan ng gitnang Mexico, mula Dagat Carribean hanggang Karagatang Pasipiko.
-Itinuturing na extinctive empire ang pamamahala ng Aztec dahil kapag nasakop nila ang isang lungsod o kaharian, hindi nila pinapalitan ang mga pinuno. Naniniwala sila na mas epektibo kung pamamahalaan ng mga lokal na lider ang kanilang lungsod.
-Ang kapalit ng ganitong pamamahala ay ang pagbayad ng mga tao ng tributo sa imperyo. Ito ay sa pamamagitan ng mga na isasakripisyo sa mga diyos, pagkain, tela, at kasangkapan.

Lipunan
-Nahahati sa talong antas ang lipunang Aztec.
  -Ang unang antas ng lipunan ay mga maharlika na kinabibilangan ng pamilya ng hari, kaparian at mga pinuno ng hukbo.
  -Ang ikalawang antas ng lipunan ay binubuo ng mga ordinaryong mamamayan tulad ng mga magsasaka, mangangakal, sundalo, at artisano.
  -Ang ikatlo at pinakamababang antas ng lipunan ay mga alipin.
-Mayroong ding pangkat ng mga mangangakal na tinatawag na pochteca na pinahahalagahan ng lipunan.
-Sila ay nagtutungo sa iba't ibang bahaging imperyo upang makipagkalakalan at kumuha ng mga produkto tulad ng armas, lubid, kakaw, at mga balat ng hayop. Nagsisilbirin silang espiya upang malaman ang puwersa ng ibang kaharian.

Relihiyon
-Sa lungsod ng Tenochtitlan matatagpuan ang mga templo para sa maraming diyos ng mga Aztec.
-Kabilang sa mga diyos ng mga Aztec ay sina Tlaloc, Huitzilopochtli, Quetzalcoatl, at Tezcatlipoca.
-Ang pangangailangang ito ang nabunsod sa digmaan na tinatawag na Flowery Wars. Sa labanang naganap, ang mga mandirigma na matatalo ang magsisilbing alay sa diyos.
-Mayroon ding seremonya ng paglalaro ng bola na tinatawag na ullamaliztli.

Katangian ng Kabihasnan
-Tinularan ng mga Aztec ang mga Mayan sa paglikha nila ng isang kalendaryo.
-Ang isang taon ay binubuo ng 365 araw at tinatawag na xiuhpohualli.
-Mayroon din silang kalendaryong panrelihiyon na tinatawag na tonalpohualli na binubuo ng 260 araw.
-Sa larangan ng arkitektura, ipinakita ng mga Aztec ang husay sa pagtatayo ng mga gusali na hindi gumamit ng semento.
-Sa larangan ng pagsasaka, lumikha ang mga Aztec ng mga chinampa. Ito ay isang taniman na yari sa banig na damo at tinambakan ng lupa.
-Nagwakas ang imperyo ng Aztec nang mapasailalim ito sa kapangyarihan ng Spain noong 1519.
-Sa pangunguna ni ni Hernan Cortes, nagapi ng mga Espanyol ang mga Aztec. Natalo sila bunsod na rin ng digmaan at pagkalat ng sakit.


Inca
-Sa South America, sumibol ang isang kabihasnan at imperyo na sumakop sa malaking bahagi ng Kabundukang Andes.
-Umabot ang territoryong sakop nito sa Peru, Bolivia, Ecuador at mga bahagi ng Chile at Argentina.
-Nag-simula sa isang maliit na pamayanan sa lambak ng Cuzco ang mga Inca.
-Sa pamumuno ni Pachacuti Inca, lumawak ang nasasakupan ng mga Inca at nakabuo sila ng isang imperyo.
-Tinawag si Pachacuti Inca na Tahuantinsuya (Land of the Four Quarters).

Pamahalaan
-Ibinatay ng mga Inca sa allyu ang pamamahala sa kanilang imperyo.
-Ang allyu ay ang pagtutulungan ngmga pangkat ng mga tao para sa ikakabuti ng kanilang pamayanan.
-Ang pangunahing hinihingi ng mgapinunong Inca sakanilang nasasakupan ay ang pagganap sa tungkulin ng mita o ang pagtatrabaho para sa imperyo.
-Maaring maglingkod sa mga bukirin, tumulong sa pagtatayo ng mga templo at palasyo, o kaya ay maglatag ng mga kalsada ang mga mamamayan sa loob ng ilang araw.

Relihiyon
-Maraming sinasambang diyos ang mga Inca. Pangunahin dito si Viracocha na pinaniniwalaang tagapag-likha ng mundo.
-Gayunman, sinasamba si Inti, ang diyos ng araw, dahil naniniwala silang ang kanilang emperador ay inapo ni Inti.
-May mga pari na namumuno sa seremonya ng pagsamba na tiunutulungan ng mga mamakuna o "birhen ng araw"
-Sila ay mga dalaga na si sinanay maging mga guro, manghahabi, at tagagawa ng alak na chicha upang magamit sa mga seremonya.

Kabuhayan
-Ang lahat ng mga lupaing sakop ng mga Inca ay pag-aari ng imperyo.
-Hinati ito sa lupain para sa hari, sa relihiyon at sa mga mamamayan.
-Nagtanim ang mga Incang patatas, mais, at kamoteng kahoy sa dalisdis ng mga bundok na ginawa nilang hagdan-hagdang palayan.
-Upang maiwasan ang pagkabulok ng patatas, nakabuo ng isang paraan ng preserbasyon ang mga Inca na tinawag na chuno.
-Ang patatas ay dinudurog at pinatutuyo sa malamig na hangin.
-Sa ganitong paraan, naiiwasan ng mga Inca ang taggutom.

Katangian ng Kabihasnan
-Ang mabundok na lupain ng imperyo ay hindi naging sagabal sa mabilis na komunikasyon sa mga lungsod ng Inca.
-Nagpagawa sila ng 12000 milyang kalsada sa gilid ng kabundukan.
-Bumuo rin sila ng mahahabang tulay na gawa sa baging na nag-uugnaysa magkabilang pampang ng isa o ilog.
-Walang sistema ng pagsulat ang mga Inca. Nakabatay lamang sa memorya at quipu ang mga tala ng kautusan o batas ng kanilang pamahalaan.
-Ang quipu as mga nakabuhol na lubid na may iba't ibang kulay. Ang bawat buhol ay may katumbas na bilang o kuwento na nakabatay sa alaala ng tagapg-ingat nito.-
-Mayroon ding dalawang uri ng nilikhang kalendaryo ang mga Inca na tulad sa mga Mayan. Ginagamit nila ito para sa pag-samba at pag-aalay sa kanilang mga diyos.